١- سوورەتى (فاتیحە). مەککەییەو (٧) ئایەتە، (٢٥) وشەیە، (١١٣) پییتە. بەناوى خواى بەخشندەى میهرەبان ئەم سوورەتە لەبەر ئەوە لە دانانى ڕیزبەندى سوورەتەکانى قورئاندا - نەک لە هاتنە خوارەوەدا- لە سەرەتاى قورئانەوەیە پێى دەڵێن: سوورەتى (فاتیحە) و (أم الكتاب) دایکى کتێبان، لە فەرموودەیەکدا – ئەبوداود ڕیوایەتى کردووە- دەفەرموێ: ((الحَمْدُلله ربِ العَالمَين أُمُّ القرآن، وأُمُ الكِتَاب، والسَبْعُ الْمَثَانِي)). (سنن أبي داود، كتاب الصلاة، باب تفريع أبواب الوتر، باب فاتحة الكتاب، حديث: ‏١٢٥٨‏، وصححه الألباني في سنن أبي داوود/ ١٤٥٧). واتە: سوورەى فاتیحە بەدایکى قورئان و بە دایکى کتێبان ناونراوە، وە بە حەوت خوێنراوو دووپاتكراوەكە ناوبراوە. ئـەم سوورەتە لەگەڵ کەمى ژمـارەى ئـایـەتــەکـانـیدا، مانـاو مەبەستێکى ئێجگار فراوان و زۆر گرنگ دەگەیەنێ، هەر لەبناغە سـەرەکییەکانى ئیسلامەوە، هەتا پـایەو لـقـەکانى، ئینـجا ئیـمان و بـیروبـاوەڕ، ئەوســا خــواپـەرســتـیى، رێکخستنى ئـەحکامەکان، ڕۆژى دوایى و ڕستاخێز، نـاو و سیفەتە جوانەکانى خواو وەرگرتنى یارمەتى هەر تەنهـا لـە خۆى، خواپەرستیى تەنها هەر بۆ ئەو، داواى دامـەزرانـدن و سەقامگیربوون لـەسـەر ڕێگـەو ڕێـبـازە ڕاستەکەى ئیـسـلام، ڕێـگەى پەیامـبەران و، پـیاوچاکان و، خـۆشـەویـسـتان و دۆستانى خوا، خۆ دوورگرتن لە هەموو ڕێگە لارو خێچەکان، لە گش ڕێچکەو توولە ڕێگاکان، هەر لەبەر ئەمەیشە خوێندنى لە نوێژەکاندا پێویست و واجیب کراوە، وە بە گەورەترین و بەپیتترینى سوورەتەکانى قورئان لە قەڵەم دراوە، چونکە لە بوخارییدا هاتووە: ((..أَلاَ أُعَلِمُكَ أَعْظَمَ سُوْرَةٍ في الْقُرْآن... الحمدلله رب العالمين، هِيَ السَبْعُ الْمَثَاني والقرآنُ العظيمُ الذي أُوتِيتُهُ)) (صحيح البخاري، كتاب تفسير القرآن، سورة البقرة، باب قوله: ولقد آتيناك سبعاً من المثاني.. حديث: ‏٤٤٣٣‏). واتە: سوێند بەخوا سورەتێکت فێردەکەم لە هەموو سوورەتەکانى قورئان مەزنترو گەورەترە، کە (سورەى حەمد)ـە، بە حەوت خوێنراوو دووپاتكراوەكە ناوبراوە، وە بەشێكە لەو قورئانە گەورەی كە بەمن دراوە. دەبێ هەموو کارێ هەر بەناوى خواوە بێ: بەڵێ خواى گەورەو میهرەبان لەم سوورەتە کورتەدا مرۆ تێدەگەیەنێت کە دەبێ هەموو ئیشوکارو جموجووڵ وبزووتن و هەوڵ و خەبات و تێکۆشانێکى تەنیاو تەنیا بەناوى ئەوەوە بێ و، هیچ شتێکى ترى ئاوێتە نەکرێ، ئەگینە دەبێتە کوفرو شیرک، چونکە بتپەرستەکانى ئەو دەمەش ناوی خوایان دەهێنا، بەڵام ناوى شتى تریشیان دەخستە پاڵى، بۆیە خواى باڵادەست لەم سەرەتاى قورئانەوە فێرمان دەکا کە: نابێ ئێمەش بەهەڵەو پەڵەى موشریکاندا بچین، بۆیە بەم شێوەیە دەفەرموێ: [ بِسْمِ اللَّـهِ ] تەنها بەناوى خواوە ئەم سوورەتە ئەنێرمە خوارەوە، دەسا ئێوەش (ئەى ئیمانداران!) لەتەواوى جموجوڵ و ئیش و کارەکانتاندا هەر بەناوى خواوە کاربکەن، (نەک بەناوى پاشاو سەرۆک و خاوەن هێزەکان و هەرشتێ ترەوە)، وە هەر بۆ ئەو بکۆشن و هەوڵ بدەن، چونکە هیچ کەسێکى تر- بێجگە لەخۆى- هیچ شتێکى بەدەست نییە و هیچ کارێکیش بەبێ ئەو پیرۆز نابێت. [ الرَّحْمَـٰنِ الرَّحِيمِ ] بەخشەرو بە بەزەیى و دلۆڤانە.

[ ٢الْحَمْدُ لِلَّـهِ ] تەواوى جۆرەکانى سوپاس و ستاییش تەنها هەر بۆ خوایە [ رَبِّ الْعَالَمِينَ ] کە پەروەردگارى ئادەمیى و فریشتەو گشت ئاسمانەکان و زەویى و بوونەوەرە، پەروەردگارى تەواوى جیهانەکانە، کەوابوو ئایینەکەشى پەیام و نامەیەکى عالەمییە .

[ ٣الرَّحْمَـٰنِ الرَّحِيمِ ] بەخشندەى بە بەزەیى میهرەبانە. بەزەییەکەى ئێجگار فراوانە، میهرەبانییەکەیشى بەردەوام و نەبڕاوەیە.

[ ٤مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ] خاوەنى ڕۆژى پاداشت و تۆڵەیە، کەسێکى ترنییە - بێجگە لەو- شتێکى بەدەست بێت، بەتایبەتى لەو رۆژەدا، وەکو لە ئایەتێکى تردا دەفەرموێ: [ يوم لاتملك نفس لنفس شيئا والأمر يومئذ لله ] (٨٢/١٩).. دەبێ تەنیا بە بەرنامەى خوا کار بکەین: بەڵێ پێویستە باشتر لە قورئانى پیرۆز وردبینەوەو تێبگەین، تا ڕێک و پێکترو قووڵتر خۆمانى تەسلیم بکەین و، لەهەموو ئیش و کارەکانماندا هەر پەیڕەوى لەو بکەین، دەبێ هەرچۆنێ نوێژو رۆژوو و حەجمان بە بەرنامەى خوا بەرێوە دەبەین، هەر ئاواش سیاسەت و ئابووریى و، کارى کۆمەڵایەتیی و فەرهەنگیشمان هەر بەو پێودانە بێت، بۆیە فەرمانمان پێدەکاو، پێمان دەڵێت کە: بەزمان و لەناخى دڵەوە بڵێین:

[ ٥إِيَّاكَ نَعْبُدُ ] خوایە تەنها هەر ئەتۆ دەپەرستین، تەنیا بەرنامەو پرۆگرامەکەى تۆمان لاپەسەندە، هەر گوێرایەڵ و ملکەچى تۆ دەبین، یەکتاپەرستیى (توحيد الألوهية)ـى ڕاستەقینە – کە گەلێ کەس تێیدا دەکەوێتە هەڵەو، هەڵە دەبێ- بەم شێوەیە جێبەجێ دەبێ و لەلاى خوا قبووڵە [ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ] وە تەنها هەر لە تۆ داواى یارمەتیى و کۆمەک دەکەین، تەنها ئەتۆى کە بتوانى لەرۆژە سەختەکاندا یارمەتیمان بدەیت و سەرمان خەیت بەسەر دوژمنى خۆت و ئێمەدا، (توحيد الربوبية)ى راستەقینەش ئەمەیەو، دەبێ هەموو شتێکمان بگێڕینەوە بۆلاى خوا .

[ ٦اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ] خوایە ڕێنماییمان بکە بۆ ڕێگەو رێبازە ڕاستەکەى خۆت کە ئایینى پیرۆزى ئیسلامەو شارەزامان بکە، وە هەر لەسەر ئەو رێیەش بەهەمیشەیى سەقامگیرو دامەزراومان بکە.

[ ٧ صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ ] رێى ئەو کەسانەى کە نازو نیعمەت و بەخششى خۆتت بەسەردا رشتوون – لەپەیامبەران و، ڕاستگۆیان و شەهیدان و پیاوچاکان- [ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ ] نەک ڕێى ئەوانەى کە خەشم و قینى تۆیان بەسەردا رژا، وەک گەلى یەهوود، وە نەک ڕێى ئەوانەیش کە گومڕاو سەرلێشێواو بوون، وەک گەلى گاوران. سەبارەت بە فەزڵ و گەورەیى ئەم سوورەتە گەلێ فەرموودە هەیە، لەوانە پێشەوا (ترمیزی) گێڕاویەتیەوە: ((عن أبي هريرة رضي الله عنه: ..وَالذِي نَفْسِي بِيَدِه، ما أُنْزِلَتْ في التَوْرَاةِ، وَلافي الْإنْجِيلِ، ولافي الزَبُورِ، ولافي الْفُرْقَانِ مِثْلُها، وإنَهَا سَبْعُ من المثَانِي، والقرآنُ العظيم الذي أُعْطِيْتُهُ)). (سنن الترمذي، الجامع الصحيح، الذبائح، أبواب فضائل القرآن عن رسول الله، باب ما جاء في فضل فاتحة الكتاب، حديث: ‏٢٨٧٥‏، وقال الترمذي هذا حديث حسن صحيح. وصححه الألباني في الجامع الصحيح لسنن الترمذي برقم: ٢٨٧٥). واتە: سوێند بەخوا نە لە تەورات و نە لە ئینجیل و نە لە زەبوور و نە لە فورقاندا سوورەتێکى تر وەکو ئەم سوورەتى (فاتیحە)یە کە بە من دراوە دانەبەزێنراوە، کە بە حەوت خوێنراوو دووپاتكراوەكە ناوبراوە، وە بەشێكە لەو قورئانە گەورەی كە بەمن بەخشراوە. جا تۆیش (ئەی ئیماندار!) زۆر بە وردیى و ملکەچکردنەوە بیخوێنەو پەیڕەویى بکە. بسم الله.. بە هێواش، یان بە دەنگى بەرز بخوێنرێ ؟ لە بارەى (بسم الله الرحمن الرحيم)ـەوە: هەمیشە هاوەڵان بە (بسم الله الرحمن الرحيم) قورئانیان دەس پێدەکرد، وە بەکۆ دەنگى هاوەڵان (بسم الله الرحمن الرحيم)ـى سوورەتى (نەمل) ئایەتێکە لەئایەتەکانى قورئان، بەڵام ئەمە کە لەسەرەتاى هەموو سوورەتەکانەوە (بسم الله..) هەیە، ئایا ئایەتێکى سەربەخۆیە؟ یا بەشێکە لەسەرەتاى هەر سوورەتێ کەتێیدا نووسراوە؟ یان تەنها بەشێکە لەسوورەتى (فاتیحە)؟ یان هەر ئایەتێک نیە لەقورئان؟ بەڵکو تەنها بۆجیاکردنەوەى سوورەتەکانە لە یەکدى. جابۆ ئەم وەڵامانە زانایانى پێشینان و پاشینان دەربارەى هەر یەک لەو بۆچوونانە قسەیان جیاوازە، بۆ نموونە: (ئەبوداوود) دەڵێ: ((كانَ النَبِـيُ - صلى الله عليه وسلم - لا يَعْرِفُ فَصْلَ السُورَةِ حَتىَ تَنَزَّلَ عَلَيْهِ بسم الله الرحمن الرحيم)). (سنن أبي داود، كتاب الصلاة، أبواب تفريع استفتاح الصلاة، باب من جهر بها، حديث: ‏٦٧٦‏. وصححه الألباني في سنن أبي داوود/ ٧٨٨) واتە: پێغەمبەر - صلى الله عليه وسلم - سەرەتاى سوورەتەکانى قورئانى بۆ لێک نەدەکرایەوە، هەتا (بسم الله..)ی دابەزییە سەرى. وە ئەبو عەبدوڵڵاى نیشابووری (حاكيم) ئەم ریوایەتەى لە (مستدرك)دا هێناوە، وە لە (صەحيح)ـى (ئیبن خوزەیمە)شدا لە (ئوم سەلەم)ـەوە هاتووە: ((أن النَبِـيَ - صلى الله عليه وسلم - قَرأَ في الصلاةِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم وعَدَّها آية)) ابن خزيمة، كتاب الصلاة، باب ذكر الدليل على أن بسم الله... آية من..، حديث: ‏٤٧٣‏. المستدرك على الصحيحين للحاكم، ومن كتاب الإمامة، أما حديث أنس، حديث: ‏٧٩٩‏. (صححه الألباني في إرواء الغليل في تخريج أحاديث منارالسبيل برقم: ٣٤٣). کە پێغەمبەر - صلى الله عليه وسلم - لە گشت نوێژەکانیدا لەسەرەتاى (فاتیحە)ـەوە (بسم الله..)ى دەخوێندو بە ئایەتێکى فاتیحەشى دادەنا. (ئيبن كەسیر) دەڵێ‌: (عەمری کوڕى هاروونى بەڵخیى)ش ئەمە ریوایەت دەکا، بەڵام ڕیوایەتەکەى لاوازە، جا ئەو هاوەڵانەى لێیان ئەگێڕنەوە کە (بسم الله..)یان بە ئایەتێک لە گشت سوورەتەکان داناوە بێجگە لە سوورەتى (بەرائەت)، ئەم بەڕێزانەن: (ئیبن عەباس، ئیبن عومەر، ئیبن زوبەیر، ئەبوو هورەیرە، عەلى ئەبى تالیب). لە پاشینانیش (تابعین): عەتا، تاوس، سەعیدى کوڕى جوبەیر، مەکحوول، زەهرى، عبدالله ى کوڕى موبارەک، شافیعیى، ئەحمەدى کوڕى حەنبەل، ئیسحاقى کوڕى راهوەیە، ئەبو عوبەیدولقاسم، ئیبن سەلام -ڕەحمەتى خودایان لێ بێ- بەڵام پێشەوا (مالیک و ئەبى حەنیفە)و، هاوەڵانیشیان دەڵێن: نە لە فاتحەو، نە لە غەیرى فاتحەدا ئایەت نییە. جا ئاخۆ لەنوێژدا بەدەنگى بەرز دەخوێنرێ؟ یان بەدەنگى نزم و هێواش؟ بەڵێ ئەوانەى پێیان وایە ئایەتێک نیە لەسوورەتى فاتیحە، دەنگى بۆ بەرز ناکاتەوە، هەروەها ئەوکەسەش دەڵێ بەشێکە لەسەرەتاى فاتیحە، ئەوانەش کە دەڵێن بەشێکە لەسەرەتاى گشت سوورەتەکان لە نێو خۆیاندا قسەیان جیاوازە، پێشەوا شافیعیى و زۆرێک لەهاوەڵان وەک: (ئەبوهورەیرە، ئیبن عومەر، ئیبن عەباس، موعاویە، ئیبن عبدالبرو بەیهەقیى لە عومەرو عەلى)یەوە دەیگێڕنەوە، وە لە ریوایەتێکى (غەریب)یشدا هاتووە کە هەر چوار خەلیفەکەش بەدەنگى بەرز لەنوێژدا خوێندویانە. لە (تابعین)یشدا ئەم بەڕێزانە بەدەنگى بەرز خوێندوویانە: (سەعیدى ئیبن جوبەیر، عیکرەمە، ئەبو قەلابە، زەهریى، عەلى کوڕى حوسەین، موحەممەدى کوڕى عەلى، سەعیدى کوڕى موسەییەب، عەتا، تاوس، موجاهید، سالم، موحەممەدى کوڕى کەعبى قورەزیى، ئەبى بەکرى موحەممەدى کوڕى عەمرى کوڕى حەزم، ئەبى وائیل، ئیبن سیرین، موحەممەدى کوڕى مونکەدیر، عەلى کوڕى عبدالله ى کوڕى عەباس، موحەممەدى کوڕى نافیعى بەندەى ئیبن عومەر، زەیدى کوڕى ئەسلەم، عومەرى کوڕى عەبدولعەزیز، ئەزرەقى کوڕى قەیس، حەبیبى کوڕى ئەبى سابیت، ئەبى شەعسا، مەکحوول، عەبدوڵڵاى کوڕى مەعقیل، وەئیمامى بەیهەقیى، عەبدوڵڵاى کوڕى سەفران و موحەممەدى کوڕى حەنیفەشى زیاد کردووە. بەڵگەشیان ئەوەیە کە/ یەکەم: ئەبوو هورەیرە لەنوێژێکیدا بەدەنگى بەرز (بسم الله..)ى خوێند، کاتێکیش لێبوویەوە، وتى: ئەم نوێژەم پڕ بە پڕ وەکو نوێژى پێغەمبەر بوو a . نەسایى: کتاب الإفتتاح ٢/١٣٤. دووەم: ئیبن عەباس دەڵێ: پێغەمبەر - صلى الله عليه وسلم - (بسم الله الرحمن الرحیم)ى بەدەنگى بەرز دەخوێند. (ئەبوو داود، ترمزیى). سێیەم: ئەنەسى کوڕى مالیک دەڵێ: لەشێوەى خوێندنەوەى پێغەمبەریان - صلى الله عليه وسلم - پرسى: ئەویش وتى: ((..كَانَتْ مَدًّا، ثُمَ قَرَأَ: بسم الله الرحمن الرحيم يَمُدُ بِبِسْمِ الله، ويَمُدُ بِالرَّحمْنِ، ويَمُدُ بِالرَّحِيِمِ)) (صحيح البخاري، كتاب فضائل القرآن، باب مد القراءة، حديث: ‏٤٧٦١‏). واتە: شێوازى خوێندنەوەى پێغەمبەر - صلى الله عليه وسلم - بە شێوەى دەنگ بەرزکردنەوەو بە (مەد) دەیخوێندەوە، پاشان (بسم الله) خوێندو ئەویشی بەدەنگى بەرز خوێندەوە، هەروەها وشەى (رەحمن و رەحیم)یشی بە دەنگى بەرز دەخوێندەوە. چوارەم: لەتەک فەرموودەیەکى تریش کەپێشەوا (ئەحمەد) هێناویەتى. دەستەیەکیش دەڵێن: بە دەنگى بەرز ناخوێندرێ، ئەمەش راى هەر چوار خەلیفەکەو، عەبدوڵڵاى کوڕى موغەففەل و خەڵکێکى ترە لەپێشینان و پاشینان. لە فەرموودەیەکى (موسلیم)یشدا کە (ئەنەس) دەڵێ: ((صَلّيْتُ خَلْفَ النبـي - صلى الله عليه وسلم - وأبي بكر وعمرَ وعثمانَ فكانوا يَسْتَفْتِحُونَ بالحمدلله رب العالمين)). (صحيح مسلم، كتاب الصلاة، باب حجة من قال لا يجهر بالبسملة، حديث: ‏٦٣٤‏) واتە: نوێژم لەپشت سەرى پێغەمبەرو ئەبوبەکرو عومەرو عوسمانەوە کرد، ئەوان ڕاستەوخۆ بە (الحمد) دەستیان پێدەکرد. پێشەوا (موسلیم)یش ئەم ریوایەتەى دیکەى هێناوە: ((لايَذْكُرُونَ (بسم الله الرحمن الرحيم) في أَولِ قِراءَةٍ، ولا في آخِرهَا)) (صحيح مسلم، كتاب الصلاة، باب حجة من قال لا يجهر بالبسملة، حديث: ‏٦٣٤‏) واتە: ئەوان (بسم الله)یان نەدەکرد نە لە سەرەتاو نە لەکۆتایی خوێندنەوەى قورئاندا. هەر وەکو ئیمامى (بوخاریى)ش هێناویەتى لە (كتاب اڵاذان)،١/١٨٩. ئەمەى باسکرا بەڵگەى ئەو کەسەیە کە لە نوێژدا (بسم اللە..)ى بەدەنگى بەرز دەخوێنێ، ئەوکەسەش کە بەهێواش بیخوینێ، ئەوا نوێژەکەى هەردوولا دروستە، بەڵام خوێندنەوەى بە دەنگى نهێنیى و هێواش لە ڕەوشتى پێغەمبەرو خەلیفەکانەوە نزیکترەو، فەرموودەى (متفق علیە)یشى لەسەرە. چەند زانیارییەکى پێویست: * سوورەت: بەبەشێ لەقورئانى پیرۆز دەڵێن کە لە سێ ئایەت کەمتر نەبێ. شیاوى باسیشە گشت قورئان (١١٤) سوورەتە، درێژترینى سوورەتى، سوورەتى (بەقەرە)یەو، کورتترین و بچوکترین سوورەتیشى، سوورەتى (کەوسەر)ـە، درێژترینى ئـایـەتیشى، ئــایــەتى (٢٨٢)ـى سـوورەتـى (بـەقـەرە)یە، وە کورترینى ئایەت، ئایەتى [ مُدهامَّتانِ ]ى سوورەتى (الرحمان)ـە. * ئایەت: بەواتاى نیشانە هاتووە، ئایەتەکانى قورئانیش: (٦٢٠٠) و زیادەیەکە، لەنێوان (٤) تا (٤٠) ئایەتە. * سوورەتى مەککەیى: بەو بەشە قورئانە دەڵێن کە لە (مەککە)دا هاتووە، ئەوانیش (٨٦) سوورەتن، (مەدەنى)یش: ئەو بەشە قورئانەیە کە لە (مەدینە)دا هاتووەتە خوارەوە، ئەمانیش (٢٨) سوورەتن. * سوورەتى فاتیحە (٧) ئایەتە، ئیمامى شافیعى (ڕەحمەتى خواى لێ بێت) (بسم الله..) بە یەکەم ئایەتى قورئان دادەنێ، بەڵام زانایانى دیکە (الحمدلله) بە یەکەم ئایەت دادەنێن و (بسم الله..) بە ئایەت دانانێن، جا بەپێى ئەم بۆچوونە ئایەتى شەشەم: [ صراط الذين.. ]ەیە، ئایەتى حەوتەمیش: [ غير المغضوب عليهم ولاالضالين ]ە. * هەرکەسێ ویستى بەشێ لە قورئان- سورەتێ، یا کەمتر- بخوێنێ سووننەتە لە سەرەتایەوە بڵێ: (أعوذ بالله من الشيطان الرجيم)، ئاماژە بەو ئایەتە کە دەفەرموێ: [ فإذا قرأت القرءان فاستعذ بالله من الشيطان الرجيم ] . * سوننەتە بۆ خوێندنى هەر بەشێکى قورئان، کەم یان زۆر- سوورەتى (تەوبە) نەبێ- (بسم الله الرحمن الرحیم)یش بکرێ، هەروەها بۆ هەر کارێکى ترى خێرو باش و شەرعی.